Jeszcze o mapie Więcławic z 1783 roku

Darmowy! · 0 · 18.05.2023

Sygnatura Mm.39.1. Jak zawsze polecamy oglądać w dużej rozdzielczości na http://www.michas.org.pl/items/show/1110

Trochę historii wokół mapy Więcławic z roku 1783

W okresie tworzenia mapy Więcławice były po okresie dość dużych zmian. Zmienili się posiadacze wsi i patroni kościoła. Sam kościół zaś został wybudowany od nowa na miejscu poprzedniej zniszczonej świątyni i konsekrowany w roku 1757, czyli zaledwie 26 lat przed stworzeniem mapy.

Kasata Jezuitów

Od 1615 roku prawa patronackie do świątyni w Więcławicach i samej wsi posiadał zakon Jezuitów. W 1769 papieżem został wybrany Klemens XIV, który został zmuszony do obietnicy likwidacji Towarzystwa Jezusowego. Ostatecznym ciosem było jego brewe Dominus ac Redemptor, którym uginając się pod presją polityczną zniósł oficjalnie Towarzystwo Jezusowe we wszystkich krajach. W brewe kasacyjnym zastrzegł jego ważność i moc wykonawczą na określonym terenie od decyzji monarchy panującego w danym kraju. W 1773 roku Sejm Rozbiorowy w milczeniu przyjął breve kasacyjne Klemensa XIV. Stanisław August Poniatowski dążył do przejęcia zarządu nad majątkiem po

jezuickim poprzez podsunięte osoby, by uzyskać nowe źródło dóbr dla opłacania swoich zwolenników. Na terenie Rzeczypospolitej majątkiem pojezuickim z polecenia królewskiego zajęły się Komisje Rozdawnicze Koronna i Litewska, ustanowione przez Sejm Rozbiorowy 1773–1775 celem sprzedaży majątku zakonu jezuitów, skasowanego w Rzeczypospolitej.

Sejm Rozbiorowy – sejm powołany przez trzy ościenne mocarstwa zaborcze: Rosję, Prusy i Austrię, w celu zatwierdzenia cesji terytorium Rzeczypospolitej w czasie I rozbioru Polski.

Znanymi zwolennikami przeprowadzenia rozbioru byli: Adam Poniński, Michał Hieronim Radziwiłł, biskupi Andrzej Młodziejowski oraz Ignacy Jakub Massalski, a także prymas Polski Antoni Kazimierz Ostrowski. Sejm wyłonił ze swojego grona 99-osobową delegację, składającą się z całkowicie zaufanych i kontrolowanych przez zaborców posłów i senatorów, której zadaniem było podpisanie traktatów secesyjnych.

Komisje Rozdawnicze Koronna i Litewska działały w latach 1774–1776. Zostały ustanowione przez Sejm Rozbiorowy 1773–1775 celem sprzedaży majątku zakonu jezuitów, skasowanego w Rzeczypospolitej. Wyznaczona przez króla komisja miała administrować pojezuicką masą majątkową i czuwać nad jak najkorzystniejszym obrotem kapitałów, przeznaczonych na edukację publiczną.

Szacowana wartość mienia jezuitów przejętego przez Rzeczpospolitą wynosiła 32 mln złp. W rozdziale dóbr ziemskich miała uczestniczyć tylko dawna szlachta rodowita, zaś nieruchomości w miastach mogła nabywać również świeża szlachta i mieszczanie; kolegia pojezuickie pozostawiono do dyspozycji Komisji Edukacji Narodowej. Marszałek Adam Poniński przystał na ten projekt z zastrzeżeniem, by nieruchomości oddano w emfiteuzę szlachcie rodowej. Dobra ruchome i sprzęty nieprzydatne w edukacji sprzedano na licytacji. Wszelkie srebra kościelne oddano do mennicy, nie wyłączając monstrancji. W czasie likwidacji majątku dopuszczano się wielu malwersacji, nagminnie dochodziło do przypadków korupcji. Oblicza się, że nawet połowa materiału przesyłanego do mennicy mogła być przejęta na cele prywatne przez lustratorów i ich pomocników. Komisje mające w założeniu zgromadzić środki na budowę systemu edukacji publicznej pod nadzorem KEN, w znacznej mierze służyły do wynagrodzenia stronników króla i osób, które zatwierdziły I rozbiór Polski. Taką osobą był nowy posesor Więcławic – Jan Krosnowski.

Jan Krosnowski herbu Junosza (ur. w 1714) – burgrabia drohicki w 1742 roku, łowczy stężycki w 1744 roku, cześnik opoczyński w 1765 roku, podstoli opoczyński w 1768 roku, starosta snochowski. (Snochowice – obecnie wieś w powiecie kieleckim, w gminie Łopuszno. Ówcześnie były wsią królewską).

W 1764 roku był sędzią kapturowym województwa sandomierskiego i konsyliarzem konfederacji województwa. Członek konfederacji Adama Ponińskiego w 1773 roku. Jako poseł sandomierski na Sejmie Rozbiorowym 1773-1775 wszedł w skład delegacji wyłonionej pod naciskiem dyplomatów trzech państw rozbiorczych, mającej przeprowadzić rozbiór. 18 września 1773 roku podpisał traktaty cesji przez Rzeczpospolitą Obojga Narodów ziem zagarniętych przez Rosję, Prusy i Austrię w I rozbiorze Polski. W nagrodę dostał prawem emfiteutycznym na 50 lat królewszczyzny: Wolę Libertową, Snochowice i Kłonne. W źródłach brak informacji na temat okoliczności w jakich został posesorem Więcławic, ale odbyło się to zapewne podobnie jak w przypadku wyżej wymienionych dóbr. Skasowane dobra pojezuickie przeszły na mocy decyzji Komisji Rozdawniczej w ręce człowieka, który poparł I rozbiór Polski.

Ksiądz Franciszek Ossowski – to jego herb widnieje na kartuszu tytułowym i to zapewne on był zleceniodawcą wykonania mapy.

Ks. Franciszek Ossowski herbu Belina był osobą innego pokroju niż wyżej wspomniany Jan Krosnowski. Był kustoszem krakowskiej kapituły katedralnej w latach 1775-1788, kanonikiem kaznodzieją sandomierski w latach 1771-1782, roku, proboszczem koprzywnickim. Proboszczem w Więcławicach był w latach 1774–1788.

Wiadomo, że pokrył świątynię nowym gontem, podmurował przyciesie, zapobiegając przegniciu, postawił nowy parkan wokół cmentarza, doposażył kościół. M.in. w 1787 roku podarował do świątyni piękny relikwiarz św. Stanisława. Zachowany do współczesności zabytek jest chowany do skórzanej tuby, na której wygrawerowano rok „1737”. Założył imponującą wielkością i zdobieniami księgę umarłych - Protokuł czyli metryka umarłych fary więcławskiey od dnia 14. Miesiąca kwietnia roku 1774 Instytucyi i Introdukcyi W. JM. X. Franciszka z Pauli Beliny Ossowskiego kustosza katedralnego krakowskiego Prawa oboyga doktora Plebana Więcławskiego”.

Nic dziwnego, że pisano w protokołach pokontrolnych: „sprzęt kościoła kosztowny i obfity”. Nadto Ossowski pobudował nowe i remontował stare budynki mieszkalne i gospodarcze. Sam zapewne rzadko przebywał w parafii - w aktach metrykalnych z tamtego okresu nie ma jego podpisów, czyli nie udzielał codziennych sakramentów. Zapewne w tym czasie był zajęty poszukiwaniem soli w Busku.

Franciszek Ossowski jest też niezwykle zasłużony dla rozwoju uzdrowiska w Busku. Po I rozbiorze Polski, na skutek odcięcia salin w Bochni i Wieliczce w Królestwie zaczęło brakować soli. W 1776 r. ksiądz Franciszek Bellina Ossowski rozpoczął w Busku poszukiwania złóż soli kamiennej. Na własny koszt wykonywał szyby górnicze a z wydobytej wody słono – gorzkiej warzył sól. W 1783 r. z inicjatywy króla Stanisław Augusta Poniatowskiego zawiązano spółkę zwaną Kampanią Solną. Buska „fabryka soli” rozpoczęła warzenie soli w 1784 roku. We wtorek 12 czerwca 1787 r. odwiedził ją Stanisław August. Króla zainteresowały szczególnie otwory wiertnicze. Były to pierwsze wiercenia w Polsce. Władcę przywitała w progach klasztoru przełożona zakonu norbertanek, Konstancja Kochanowska wraz z trzema siostrami. Ponadto monarsze przedstawili się margrabiostwo Wielopolscy, oraz księża: Franciszek Ossowski – komisarz klasztoru Panien Norbertanek oraz kustosz i opiekun królewskich inwestycji w Busku i Andrzej Gawroński – kanonik krakowski, kanclerz i sekretarz Komisji Kruszcowej (ówczesnego – można powiedzieć – ministerstwa geologii, górnictwa i hutnictwa).[1] Andrzej Gawroński został biskupem krakowskim w roku 1803, a od roku 1808 był właścicielem Młodziejowic.

Franciszek Ossowski zmarł w wieku 48 lat, w 1788 roku.[2]

Budowa kościoła, dzwonnicy plebanii.

Kościół w Więcławicach został wybudowany w latach 1747-48, a konsekrowany 1757, czyli zaledwie 26 lat przed stworzeniem mapy. Jezuici wybudowali go na miejscu starszej świątyni, która była tak zniszczona, że nie nadawała się do remontu. Zaledwie trzy lata przed powstaniem mapy powstała też dzwonnica. Nie jest to budynek, który dotrwał do czasów obecnych (wybudowany w połowie XIX wieku). Stosunkowo nowych budynkiem była też nowa plebania, wybudowana przez Jezuitów tuż przed kasacją zakonu.

Maciej Dębski

Twórcą mapy był geometra przysięgły Maciej Dębski. Najbardziej znany jest z wykonania tzw. Planu Kołłątajowskiego Krakowa. Był też matematykiem i astronomem. Tworzył m.in. kalendarze na kolejne lata, w których opisywał ruchy planet, wschody i zachody słońca. Były to swego rodzaju poradniki i kalendarze dla gospodarzy wraz z opisem astrologicznym o dość skomplikowanym tytule: „Kalendarz dla Królestwa polskiego na rok pański 1791. który też iest Przybyszowym i trzecim po Przestępnym a .... [tu następują w 15 wierszach daty]. Wyrachowany. przez Macieia Dębskiego filozofii Doktora, Jeometrę J. K. MCI przysięgłego. [Tu idą dwa wiersze o mięsopuście i Wielkiejnocy].[3]

Jako datę śmierci Macieja Dębskiego przyjmuje się rok 1801.

Jednostki miary

Mapa jest kartometryczna, co oznacza, że została sporządzona według reguł matematycznych i można polegać na wymiarach (w odpowiedniej skali) na niej przedstawionych. Podziałka narysowana jest w łokciach niemiecko-krakowskich starych, zaś powierzchnie poszczególnych gruntów podane są w łanach frankońskich większych, zagonach i wspomnianych łokciach. Do wprowadzenia miar metrycznych było jeszcze daleko, dlatego przeliczenia były dość skomplikowane. Wszystkie grunty należące do plebani miały powierzchnię 1 łana frankońskiego większego, 1009 zagonów i 7,5 łokcia. 1 łan frankoński odpowiadał 1620 zagonom, a 1 zagon 562,5 łokciom.

Nie jest łatwo dopasować te staropolskie miary do obecnych, gdyż nie były one ujednolicone. Przyjmuje się, że 1 łan frankoński większy odpowiadał 50 morgom, więc około 28 ha. 1 zagon to było niecałe 200 m kw., a łokieć (zapewne kwadratowy) to 0,35 m kw.