Między 18 a 20 maja 1944 roku sowieckie NKWD, na rozkaz Józefa Stalina, przeprowadziło deportację 190 tys. Tatarów krymskich, z których 112 tys. zginęło następnie na wygnaniu. Z tego powodu 18 maja jest Dniem Pamięci Ofiar Ludobójstwa Narodu Krymskotatarskiego. Wczorej nad ranem ukraińsko-tatarska organizacja podziemna ATESZ doprowadziła do wykolejenia rosyjskiego pociągu, w ten sposób czcząc 79. rocznicę stalinowskiej deportacji. Jak poinformowały rosyjskie media, do ataku partyzantów doszło pod wsią Czystenke, na trasie łączącej Symferopol z Sewastopolem. W wyniku wysadzenia torów wykoleiło się pięć wagonów ze zbożem. Ruch na tej linii - obsługującej także rosyjskie wojska okupacyjne - został na wiele godzin wstrzymany.
To rzecz jasna działanie bez istotnego wpływu na sytuację okupantów. Ale symbolicznie niezwykle ważne - samo istnienie partyzantki w jednym z najbardziej zmilitaryzowanych obszarów na świecie jest dla rosjan wstydliwą porażką. A Kijów już zapowiedział, że będzie wspierał bojowników na półwyspie, zwłaszcza gdy zacznie się rekonkwista i ataki "od środka" posłużą wsparciu regularnej ukraińskiej armii.
Latem 2016 roku spotkałem się w Kijowie z Tamilą Tashevą, krymską Tatarką, współzałożycielką i koordynatorką organizacji „Krym SOS”. Moja rozmówczyni opowiedziała mi o początkach rosyjskiej okupacji w 2014 roku, o kolejnych prześladowaniach rdzennej ludności, o codziennych kłopotach, jakie na półwysep przynieśli ze sobą rosjanie. Dzisiejsza rocznica to dobry moment, by przypomnieć tę rozmowę - zapraszam więc do lektury!
PS. Tamila pracuje obecnie w państwowej administracji, jako Stały Przedstawiciel Prezydenta Ukrainy w Autonomicznej Republice Krymu.
– Ile osób uciekło z Krymu po przyłączeniu go do Rosji?
– Oficjalne dane mówią o 25 tysiącach osób, które wyjechały z półwyspu na skutek rosyjskiej okupacji. Nieoficjalne – nawet o 50 tysiącach uciekinierów.
– Skąd ta rozbieżność?
– Dysponujemy wyłącznie statystykami, prowadzonymi od października 2014 roku. To, co działo się wcześniej, nie było w żaden sposób odnotowywane. Ukraińskie służby graniczne pojawiły się na tak zwanej granicy dopiero jesienią 2014 roku. Poza tym nie wszystkie osoby, które wyjechały z Krymu, zostały uznane za przesiedleńców, nie wszystkie się zarejestrowały. Krymczanie z klasy średniej radzą sobie na kontynentalnej Ukrainie bez wsparcia państwa czy instytucji humanitarnych. Unikają zatem skomplikowanej procedury rejestracji. Wśród moich bliskich znajomych jest dziesięć rodzin, które wyjechały z Krymu, ale jako uchodźcy zarejestrowały się tylko dwie.
– Żeby zarysować skalę migracji – o jakiej części społeczności mówimy?
– Przed okupacją na Krymie mieszkało 2,5 mln osób (w tym 250 tys. Tatarów – dop. MO).
– Wyjeżdża zatem niewielki odsetek…
– To prawda. Ale ważne jest to, co dzieje się na samym półwyspie. A sprawy mają się tak, że jedni wyjeżdżają, a innych wciąż przywożą. federacja rosyjska prowadzi politykę wypychania ludności nielojalnej wobec okupacyjnych władz. W tym samym czasie zwozi na Krym całe zastępy urzędników, wojskowych, własny personel medyczny – i w ten sposób łamie prawo międzynarodowe, bo zmienia skład etniczny półwyspu.
– W gronie tych wypychanych są przede wszystkim Tatarzy?
– Wyjeżdżają nie tylko oni. Ale możemy powiedzieć, że połowa z uciekających to Tatarzy krymscy.
– Na czym polega rosyjska presja?
– To zależy. Do tej pory możemy mówić o trzech falach uciekinierów z Krymu. Pierwsza zaczęła się na początku okupacji, zwłaszcza po tak zwanym referendum z 16 marca 2014 roku. Wtedy, aż do końca 2014 roku, półwysep opuszczali ludzie nastawieni patriotycznie wobec Ukrainy, niechcący żyć w warunkach rosyjskiej okupacji. W tamtym czasie nie stosowano jeszcze zaostrzonych środków – ci ludzie wyjeżdżali z Krymu dobrowolnie. W 2015 roku zaczął uciekać mały i średni biznes, z powodu problemów związanych z prowadzeniem interesu w warunkach okupacji, także przymusowych wywłaszczeń i przejęć majątków. A obok nich młodzi ludzie w wieku poborowym, obawiający się wezwań do rosyjskiej armii, w której nie chcieli służyć.
– Wspomnianych biznesmenów wywłaszczano w świetle prawa, czy mówimy o bandyckich przejęciach?
– Zwykle zaczynało się od tego, że przychodzili przedstawiciele urzędu skarbowego i próbowali znaleźć jakieś formalne powody do konfiskaty majątku.
– A gdy się nie udawało?
– Pojawiała się bezpośrednia presja, zwłaszcza na biznesmenów tatarskiego pochodzenia. Na przykład wybuchały pożary w restauracjach.
– Kim byli podpalacze?
– Jeszcze przed włączeniem do rosji, na półwyspie stworzono tak zwaną „Krymską samoobronę”. Rodzaj bojówki, finansowanej i wyposażanej w mundury i broń przez Moskwę. Po referendum dostała ona oficjalny status i dziś wykonuje brudną robotę – coś, czego nie podejmą się policjanci, robią członkowie samoobrony. Ale są oni pod całkowitą kontrolą federacji rosyjskiej. To sytuacja podobna do tej, jaką mamy na Donbasie – gdzie Moskwa też zaopatruje tak zwane samozwańcze grupy. Na Krymie to one stoją za porwaniami i pobiciami, samych biznesmenów i ich rodzin. Wiele ofiar nie wytrzymało takiej presji…
– A trzecia fala uciekinierów to…?
– W 2016 roku uciekają przede wszystkim krymscy Tatarzy. W kwietniu federacja rosyjska zakazała działalności Medżlisu, tatarskiego samorządu. Tak zaczęły się prześladowania polityczne muzułmanów, czego przykładem może być „sprawa Hizb at-Tahrir” (od nazwy radykalnej islamskiej organizacji, z którą mają być jakoby powiązani liderzy Medżlisu – dop. MO). Zatrzymano 14 osób, przeciwko czterem wszczęto już proces. Prokuratura domaga się dla nich wyroków od 7 do 17 lat.
– Co jeszcze ma obciążać muzułmanów?
– Toczy się też proces związany z wydarzeniami z lutego 2014 roku, kiedy krymscy Tatarzy i sympatycy władzy ukraińskiej protestowali przed budynkiem Rady Najwyższej Krymu. Doszło wówczas do przepychanek, zatrzymano wiele osób – obecnie z tego grona wobec czterech trwa proces sądowy.
W tych i innych sprawach formułowane są zarzuty działalności terrorystycznej. Generalnie bowiem federacja rosyjska stara się przedstawić społeczność tatarską na Krymie – zarówno zagranicy jak i pozostałym mieszkańcom półwyspu – jako niebezpiecznych, islamskich fundamentalistów.
– Stąd posądzenie o przynależność do organizacji Hizb at-Tahrir, która od 2003 roku jest w rosji zabroniona?
– Owszem. Choć proszę zauważyć, że na terytorium Ukrainy nie była ona objęta zakazem działalności. Tak czy inaczej, zarówno przed wojną, jak i teraz, tak na Ukrainie, jak i na Krymie, nie było żadnych akcji terrorystycznych ze strony tej organizacji. Warto też dodać, że rosyjski Memoriał uznał wszystkich zaaresztowanych w „sprawie Hizb at-Tahrir” za więźniów politycznych.
– Zatem zbrojnego oporu na Krymie nie ma?
– Nie ma. Zresztą byłoby to szaleństwem w sytuacji, kiedy półwysep to jedna wielka wojskowa baza. Jest za to opór bierny, na przykład wspólne zbieranie się w domach na modlitwy. Czy ostatnio bardzo popularne tatuowanie sobie herbu Ukrainy. Chciałabym to jednak wyraźnie podkreślić – Krymczanie, w tym Tatarzy, z własnej woli przyjęli postawę „żadnej przemocy”.
– Czy działania, mające na celu stygmatyzację Tatarów, przynoszą oczekiwane przez rosjan skutki?
– Przed 1 września dzieci dostały dzienniczki, w których na pierwszej stronie opisano historię Krymu. Gdzie stoi, że po utworzeniu Ukrainy w 1991 roku, Tatarzy – przy wsparciu władz z Kijowa – „zagarnęli Krym”. I że dopiero w 2014 roku udało się półwysep „odzyskać dla większości Krymczan”. Dzieci są podatne na tego typu przekłamania – większość zapewne w nie uwierzy.
– Ale to może się wydarzyć w przyszłości. A co dzieje się już teraz?
– Już, za używanie na ulicy języka krymsko-tatarskiego, można zostać pobitym przez nie-tatarskich Krymczan. Mamy też bardziej drastyczne wypadki, na przykład Tatarki, która została porwana i zgwałcona przez sąsiada. Tylko z powodu własnego pochodzenia.
– Jak wygląda sytuacja humanitarna na półwyspie?
– Często o niej zapominamy, mówiąc o Krymie tylko w aspekcie politycznym. Tymczasem nawet sympatycy federacji przyznają, że przestał działać system opieki zdrowotnej. Z powodu niedostatków paliwa nie jeżdżą karetki, brakuje leków, nawet tych podstawowych. Ceny wzrosły, pensje spadły – lekarze uciekają z publicznych szpitali i przychodni do prywatnych placówek. Tam mają lepszą sytuację, ale zwykłych Krymczan zwyczajnie nie stać na takie usługi.
Nie lepiej jest z produktami żywnościowymi. Jest ich mało, są drogie. I obiektywnie nie mogą być tańsze, skoro trafiają na półwysep z rosji, przez Kercz, co wiąże się z wysokimi kosztami spedycji.
Mieszkańcom brakuje prądu oraz wody do picia i podlewania. Najgorsza sytuacja w tym zakresie panuje na północy półwyspu. To z jednej strony efekt odcięcia, czy – jak w przypadku energii – ograniczenia dostaw z Ukrainy, z drugiej, niewydolności rosji. Wielkiego imperium, które nie potrafi zbudować odpowiedniej infrastruktury.
– Dziękuję za rozmowę.
-----
Nz. wykolejony na Krymie skład/fot. Ministerstwo Obrony Ukrainy
Marcin Ogdowski
Trwa ładowanie...